Pochodzenie jezyka romskiego (romani chip) zostalo udokumentowane przez lingwistów, którzy w wyniku przeprowadzonych badan stwierdzili jego przynaleznosc do grupy jezyków nowo indyjskich tzw. indo-aryjskich. Stad wysnuto wniosek, iz prawdopodobnie przodkowie wspólczesnych Romów pochodza z Indii. Z Sanskrytu, obok jezyka cyganskiego, uksztaltowaly sie równiez jezyki hindi, urdu, nepalski, bengalski i inne. Sanskryt rozwijal sie w formach literackich podczas gdy pozostale jezyki przechodzily ewolucje na bazie spontanicznego przekazu ustnego. Wedrówka ludu cyganskiego i zamieszkiwanie w róznych czesciach swiata, wplynela na modyfikacje jezyka romskiego poprzez liczne zapozyczenia leksykalne z obcych jezyków, uwarunkowane koniecznoscia przystosowania sie do nowych wym aga n kulturowych. Przejmowanie nowego slownictwa wiazalo sie z utrata pierwotnego charakteru jezyka cyganskiego jednak wiele slów zachowalo swoja forme podstawowa.
Wiekszosc Romów na swiecie uzywa jezyka romani w róznych odmianach dialektu. Róznice miedzy dialektami na pierwszy rzut oka wygladaja na dosc powazne, ale po blizszym przyjrzeniu sie, zauwazymy, ze trzon jest bardzo podobny o ile nie bedziemy brac pod uwage przyswojonych zapozyczen.Pierwszej klasyfikacji jezyka romani na 13 dialektów dokonal w 1874 roku Franz Miklosich, który rozróznil je przede wszystkim pod wzgledem zapozyczen.
Jednakze z powodu rozwoju jezykoznawstwa i nowych odkryc w tej dziedzinie, wprowadzony przez niego podzial jest juz dzis nieaktualny.Obecnie jezyk romani sklada sie z przeszlo 60 dialektów, które dziela sie na szereg ugrupowan. Mozna je podzielic na dialekty „pólnocne”, którymi Romowie posluguja sie w Europie zachodniej, pólnocnej i pólnocno-wschodniej oraz „poludniowe”, które rozpowszechnily sie w Europie srodkowej, poludniowej i poludniowo-wschodniej.Jesli chodzi o fonetyke, to niewatpliwie olbrzymi wplyw ma na nia miejsce pobytu danej grupy, co przejawia sie mnogoscia i róznicami pomiedzy poszczególnymi dialektami.We wszystkich dialektach romskich wystepuje jednak staro-indyjskie odbicie fonetyczne tj. uzywanie (h) zamiast (s) i odwrotnie. Mozna to zauwazyc w dialektach Sintów z jednej strony oraz spokrewnionych dialektach polsko-baltycko-rosyjskich. Prawdopodobnie ta zmiana fonetyczna zostala spowodowana wplywem ze strony dialektów niemieckich juz w pierwszym okresie istnienia wspólnoty sintyjskiej polsko–baltycko-rosyjskiej.
Wedlug Macela Courthiade, lingwisty z Paryza, dialekty mozna podzielic na tzw. trzy warstwy:
I warstwa to dialekty balkanskie, karpackie i baltyckie:
- dialekty balkanskie: erlijskie (Bulgaria i Macedonia),tharo-gono i machadzerz (Kosowo), mackarskie i kabudzijskie (Albania), ficirskie i chandurskie (Grecja), Ursarskie (Rumunia).
- dialekty karpackie: to miedzy innymi dialekty uzywane na Slowacji i przez polskich Romów karpackich.
- dialekty baltyckie: tym dialektem posluguja sie Roma Polska zamieszkala w Polsce oraz w republikach nadbaltyckich i na pólnocy Rosji.
Warstwa II to dialekty gurbecko-czergarskie. Sa to miedzy innymi dialekty gurbeti (Serbia), dzambasi (Macedonia), czergari (Bosnia, Czarnogóra), filipidzi (Grecja)
Róznice miedzy I i II warstwa dotycza glównie morfologii.
III warstwa to dialekty kalderasko-lowarskie. Sa to dialekty, które wystepuja w calej Europie, w Skandynawii oraz w Stanach Zjednoczonych.
Glówna róznice miedzy II i III warstwa mozna zauwazyc w fonologii. Poza wymienionymi dialektami wystepuja takze inne formy dialektów „pararomani”. Polegaja one na uzywaniu gramatyki jezyka miejscowego oraz pojedynczych slów cyganskich. Sa to miedzy innymi ibero-romskie narzecza Gitanów, rozwiniete na bazie jezyka hiszpanskiego, portugalskiego itd.., oraz anglo-romani funkcjonujace na bazie gramatyki angielskiej. Wiekszosc Romów mówi jezykiem romani ale sa tez grupy Romów, które zupelnie zatracily swój jezyk macierzysty na skutek zakazów uzywania go w przeszlosci i poprzez poslugiwanie sie tylko jezykami miejscowymi. Sa to miedzy innymi Romowie pochodzacy z Wegier oraz hiszpanskich Kale, a takze romani Bojasze w Rumunii, Aszkalije w jugoslowianskim Kosowie i inne grupy.
Romowie zamieszkujacy nowy kraj sa na ogól trójjezyczni. Jezyk poprzedniego kraju zamieszkania w nowym srodowisku sluzy im , obok jezyka romskiego – dla celów konspiracyjnych. Czasem uzywaja go specjalnie, by zataic cyganskie pochodzenie.
Jezyk romski dlugo nie posiadal formy pisemnej, a przede wszystkim nie posiadal ogólnego standardu dla wszystkich dialektów. Romowie ustnie przekazywali sobie tradycje, w tym jezyk. Odkad nauczyli sie pisac, próbowali zapisywac zdania cyganskie zgodnie z regulami znanej im pisowni. Badacze jezyka romani dokonywali jego zapisu na wieloraki sposób stosujac transkrypcje uzywana w stosunku do ogólnie znanych jezyków.
W 1990 roku w Serocku pod Warszawa, IV Kongres Romski przyjal alfabet romski wraz z regulami czytania, opracowanymi dla wszystkich podstawowych dialektów zwany czasem „alfabetem warszawskim”. Natomiast, w 1990 roku, Courthiade wydal w Sarajewie elementarz do nauki jezyka romani z alfabetem cyganskim zawierajacym 31 glosek, zgodnie z ustaleniami warszawskiego kongresu:
A B C C CH D E F G H X I J K KH L M N O P R RR S S T TH U V Z
W elementarzu znajduje sie takze klucz, dzieki któremu mozna poslugiwac sie tym podrecznikiem w jezykach albanskim, bulgarskim, greckim, macedonskim, rumunskim, serbskim, slowenskim i tureckim. Wiele Romów przyswoilo „alfabet warszawski”. W roku 2000 w Pradze oficjalnie zatwierdzono standaryzacje warszawska i uznano ja za najlepsza, warta propagowania wsród mlodej inteligencji romskiej. W tym miejscu warto dodac, ze Romowie w szczególny sposób odnosza sie do pojecia ‘czasu’, co przejawia sie bardzo czesto brakiem form gramatycznych, na przyklad u Bergitka Roma i Lowarów nie wystepuja odrebne slowa na okreslenie „wczoraj” i „jutro”, gdyz jedno slowo „tajsa” uzyte w kontekscie zdania moze oznaczac jedno albo drugie.
Niezaleznie od procesu ksztaltowania sie swiadomosci jezykowej wsród Romów, rozwija sie literatura tworzona w tym jezyku, która zapisywana jest zupelnie dowolnie. W Polsce pismiennictwo to zapoczatkowala Bronislawa Wajs, zwana „Papusza” (lalka). Jej wiersze byly wydawane po cygansku, a nastepnie przelozone na jezyk polski przez Jerzego Ficowskiego.
Od 1990 roku ukazuje sie w Polsce dwujezyczne (polsko-cyganskie) pismo „Rrom p-o Drom” –„ Cygan w Drodze”, którego redakcja miesci sie w Bialymstoku.
Literatura w jezyku cyganskim w innych krajach jest duzo bogatsza, najwiecej w bylych krajach jugoslowianskich, czechoslowackich i radzieckich. Sa to glównie poezje, bajki oraz wiele prób tlumaczen Pisma Swietego.